Wytrawny polityk, hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, kanclerz, trybun szlachecki, absolwent najsłynniejszych uczelni Europy - Padwy, Krakowa i Paryża. Rozbudował Zamość, który stał się znanym ośrodkiem kultury w Europie Środkowej. Doskonały żołnierz i dowódca. Aż trudno uwierzyć, że mowa o jednej osobie...
Jan Saryusz Zamoyski urodził się w kwietniu 1542 roku w Sokołówce. Jego ojciec Stanisław był kasztelanem chełmskim. Matka Anna Herburtówna z Miżyńca. Pierwsze nauki Jan odebrał w Krasnymstawie. Następnie został wysłany na studia do Paryża. Po kilku latach przenosi się do Strasburga, a następnie do Włoch. W wieku 20 lat zostaje wybrany rektorem akademii padewskiej (dzięki uwagom prof. Tomasza Schramma wyjaŚniam, iż rektorem był wówczas nazywany przedstawiciel społeczności studenckiej). Tam też napisał po łacinie swe dzieło o senacie rzymskim. Norman Davies wskazuje na pokrewieństwo Zamoyskiego z innymi wielkimi epoki renesansu - Kopernikiem i Kochanowskim. Te trzy osoby łączyło wiele wspólnych cech. Po pierwsze, wspaniałe wykształcenie (ukończyli uniwersytet krakowski i padewski). Po drugie, zainteresowanie starożytnością. Wszyscy trzej świetnie znali twórczość klasyków. Kopernik dla własnej przyjemności przetłumaczył listy Teofilakta Symokatty (1509). Kochanowski specjalizował się w twórczości Horacego. Zamoyski wygłaszał mowy na temat historii Republiki Rzymskiej. Po trzecie, wszyscy świadomie doskonalili w sobie wszystkie te umiejętności, które wynikały z ich indywidualnych uzdolnień. Kopernik - astronom - był także kwalifikowanym doktorem medycyny i prawa kanonicznego. Kochanowski - poeta - studiował politykę. Zamoyski - polityk - studiował poezję. Wszyscy walczyli o ideał piękna i harmonii. Wszyscy trzej wreszcie hołdowali wysokim ideałom moralnym.
W 1565 r. Zamoyski powraca do ojczyzny. Zostaje (jak wcześniej Kochanowski) sekretarzem królewskim. Jeszcze za życia Zygmunta Augusta, Zamoyski doprowadził do uporządkowania archiwum koronnego. Tutaj także objawił polityczny talent. Król wynagrodził Zamoyskiego starostwami: zamechskim i bełzkim. Podczas bezkrólewia Jan Zamoyski wchodził w skład delegacji do Henryka Valois. Między bracią szlachecką zyskał sobie uznanie za obronę "złotej wolności". Stał się "trybunem szlacheckim". Największych względów Zamoyski doznał od Stefana Batorego. Był jego największym sojusznikiem. Głosząc postulaty egzekucyjne, sam dzierżył w swym ręku urzędy wojewody krakowskiego i hetmana. Wchodził w skład Senatu. W 1576 roku otrzymał podkanclerstwo koronne i starostwa: malborskie, międzyrzeckie, krzeszowskie, drepskie. Wkrótce do godności kanclerskiej wyniesiony został. W 1579 r. brał Zamoyski udział w wojnie z Moskwą. Dowodził oblężeniem Pskowa. Przez kronikarzy ruskich określany był mianem "dumnego i o złym sercu kanclerza Polaka". W 1584 r. miało miejsce najbardziej kontrowersyjne wydarzenie. Zamoyski wykonał wyrok śmierci na banicie Samuelu Zborowskim. Umysły szlacheckich warchołów rozpalały się do czerwoności. Pojawia się tu bardzo ciekawa postać Stanisława Stadnickiego zwanego Diabłem Łańcuckim, ale to już inna historia. Liczna familia Zborowskich żądała zemsty na "gardle Zamoyskiego". Sprawę zaogniał fakt, że ludzie Zamoyskiego ścigający Samuela, wtargnęli na ziemie siostrzenicy Zborowskich, Katarzyny Włodek. "Neminen captivabimus nisi iure victum"! krzyczała szlachta krakowska. Mimo ogromnego szumu wokół osoby senatora, Zamoyski nie poniósł uszczerbku. Data 12 grudnia 1586 r. Była tragiczna dla Rzeczyposplitej. W Grodnie umarł Stefan Batory. Zręczny polityk i wyborny strateg. Zamoyski utracił najsilniejszego sojusznika. Podczas elekcji Zamoyski brał "czynny" udział, popierając Zygmunta III. W 1588 r. Rozbił wojska Maksymiliana Habsburga (którego nota bene uwięził w Krasnymstawie, aż do uzyskania gwarancji z Wiednia, że Habsburgowie zrzekną się korony polskiej) pod Byczyną. Niejasne są cele Zamoyskiego. Raczej nie chodziło tu o sympatię do dynastii Wazów, a o zachowanie dotychczasowej pozycji. Do nowego króla, Zamoyski odnosił się wręcz z pogardą. Nazywał go "naszym niemym diablęciem importowanym ze Szwecji". Pod koniec swego życia Zamoyski zaczął prowadzić "prywatną" politykę względem Wołoszczyzny i Mołdawi. Ostatnimi czynami zbrojnymi Zamoyskiego był udział w tłumieniu powstania kozackigo pod Nalewajką (1596) i działania zbrojne w Inflantach. Syty zaszczytów dnia 30 lipca 1605 r. dokonał życia w Zamościu. Był czterokrotnie żonaty (pierwszą żoną była Anna Ossolińska chorążanka lubelska, drugą Krystyna Radziwiłłówna wojewodzianka wileńska, trzecią Gryzelda Batorówna księżniczka siedmiogrodzka, czwartą Barbara Tarnowska kasztelanka sandomierska) lecz tylko z ostatniego małżeństwa miał syna Tomasza. Życie Jana Zamoyskiego skreślił po łacinie Reinhold Heidenstein. Na polski przełożył je Franciszek Bohomolec i w 1775 w Warszawie drukiem ogłosił.
W 1605 Rzeczpospolita straciła wielkiego męża stanu. Jego zasługi dla ojczyzny są niezaprzeczalne. Był bardzo silną osobowością. Wpływał na rządy Batorego. Silna pozycja w Senacie i posłuch wśród szlachty powodował, że z jego zdaniem musiał się każdy liczyć. Zamoyski pozostał w pamięci potomnych.
